1 Eylül 1922 günü Uşak Kazası'nın Kurtuluşu'nu 1.Kolordu Komutanı İzzettin Çalışlar Saat Saat Anlatıyor;
1.Kolordu Komutanı İzzettin(Çalışlar)Bey 1 Eylül 1922 günü Uşak Cephesindeki vaziyeti şöyle anlatmaktadır;
“Sabaha karşı tümenler bir gün önceki emirde tebliğ edildiği üzere Kırka – Kabaklar – Çarık Köy – Elma Dağı hattına karşı keşif yaptılar. 6’ncı Tümen komutanlığının saat 08.00’de Kızılcasöğüt’ten yazdığı raporda: Düşmanın Kabaklar – Kırka ’nın batısındaki sırtlarda zayıf kuvvetlerle tahkimat yapmakta oldukları saat 07.30’da süvarilerimiz tarafından görüldüğü” bildiriliyordu. Saat 08.45’te Karlık köyünden yazılan 14’üncü Tümenin raporundaysa: Uşak’ın doğusunda Kılcan Köyü civarında bir tümen ve Akse Köyü tarafında bir alay kadar tahmin edilen düşman ordugahları görüldüğü, Eskisaray Köyü’nde aynı şekilde bir alay kuvveti ordugâh halinde görüldüğü ve Çakır Köşk(?)’ün kuzey sırtlarında düşman tarafından yapılmış olan siperlerde zayıf düşman birliklerinin bulunduğunun görüldüğü” bildirilmiştir. Düşmanla yakın temas sağlandığından ve daha sonra takip için kuvvetli bir süvari birliğine de gerek duyulacağından süvari bölüklerini mürettep alay halinde birleştirmek için aşağıdaki emri tümenlere gönderdim:
“Düşman, köyleri yaktığı ve Uşak’tan çekilirken kasabalara kötülükler yapması düşünüldüğünden hızla yetiştirmek üzere (6’ncı Tümen Süvari Bölüğü hariç)diğer tümenlerin süvari bölükleri ve 7’nci Tümenden kolordu emrine alınan süvari bölüğü birleşecektir. Bunlar en kıdemli bölük komutanının emri altında en geç saat 09.00’da Derbent civarında toplanacaklar ve gayet hızlı yürüyüşle Uşak’a ulaşmaya ve kötülük yapılmasına meydan vermemeye çalışacaklardır.
1’inci Kolordu Komutanı İzzettin
Bundan sonra Kepez Tepesi – Güldezler – Çayır Köy(?) – Kabaklar – Kırka hattında tutunduğu anlaşılan düşmanla yapılacak muharebede 15’inci Tümenin gerektiğinde yetiştirilmesi için tümenin yürüyüşünü hızlandırması ve Karlık’a yanaşması emredildi. Harekâtı yakından idare etmek için Karlık’ın güneyindeki sırtlara ilerledim. 57’nci Tümen, cephesinde henüz düşmana rastlamamıştı. Saat 11.05’te 6’ncı Tümenden gelen raporda “düşmanın bir alay kadar olan kuvvetinin Kırka ‘nın batısındaki sırtlarda mevzi aldığı ve saat 09.15’ten itibaren ateş teatisine başlanılmış olduğu” bildiriliyordu. Düşmanın bir artçı birliğinden başka bir şey olamayacağı tahmin edilen bu kuvvet karşısında tümenin fazla vakit kaybetmemesi için ve tümenin harekâtını takip etmek üzere Kurmay Yüzbaşı Kâmil Efendi’yi aşağıdaki emirle 6’ncı Tümen karargahına gönderdim:
6’ncı Tümen Komutanlığına
Saat: 11.05
Düşmanın zayıf artçısı karşısında vakit geçirmemek gerekir. Tümen derhal önceki kararımız gereğince topçusunu da kullanarak taarruza geçmeli ve düşmanı imha etmelidir.
1’inci Kolordu Komutanı İzzettin
Saat 11.45’te genel kolordu cephesinde Kepez Tepe- Güldezler – Bozkuş – Çarık Köy – Kabaklar hattında muharebe başlamıştı. 14’üncü Tümen Komutanlığından gelen raporda tümenin Kepez Tepe – Bozkuş hattında düşmana taarruza geçtiği bildiriliyordu. Uşak civarında düşman birliği olduğu ve Uşak’ın batısında ağırlıklarının batıya doğru yürüdüğü görülmekte olduğundan bu hatta kolordu ile muharebeye girişen kuvvetin artçılardan ibaret olduğu kesindi. 57’nci ve 6’ncı Tümenlere aşağıdaki emri gönderdim:
“Tümenin ileri taarruz hareketiyle gayet seri, şiddetli ve tereddütsüz yapılarak henüz karşınızda duran ve zayıf artçı himayesinde güneye ve batıya doğru çekilmeye çalışan düşmanın yakalayıp imha etmelidir. 14 ncü Tümen Kepez Tepe -Bozkuş hattında düşmana taarruz etmektedir.
1’inci Kolordu Komutanı İzzettin”
Düşmanın bütün kuvvetleri henüz Uşak’ın doğusunda bulunmaktaydı. Bu nedenle Kırka üzerinden kuzeye yönelmek suretiyle 2’nci Kolordunun bir çevirme hareketi yapması uygun olacağından adı geçen kolordu komutanlığına aşağıdaki değerlendirmeyi yazdım:
Karlık’tan 1 Eylül 1922 Saat: 12.30
Düşman Kepez – Güldezler – Bozkuş– Kabaklar – Kırka hattında artçı mevzii alarak temas ve muharebeyi kabul etmiştir. İki tümen kadar bir kuvveti Uşak’ın sekiz kilometre doğusundadır. Demiryolunun kuzeyinde geceyi geçirmiş olan diğer iki tümen kadar bir kuvvetin de güneye Kabaklar İstasyonu istikametinde yürüdükleri görülüyor. 2’nci Kolordu sağ kanadıyla Kırka üzerinden kuzeye yöneldiği takdirde bu kuvvetleri imha etmesinin mümkün olabileceğini arz ederim.
1’inci Kolordu Komutanı İzzettin
Saat öğlen 12.00’de genel kolordu cephesinde taarruz başlamıştı. Düşman 14 ve 57’nci Tümenler karşısında artçılarını takviye etmiş ve bilhassa bataryalarını ileri sürerek şiddetli ateş ve bol cephane sarfıyla taarruzu erteleyerek durdurmak ve birliklerini himaye etmek için olağanüstü çalışıyordu. Bilhassa 57’nci ve 6’ncı Tümen cephelerinde taarruz oldukça kuvvetliydi. Saat 12.40’ta 6’ncı Tümenden yazılan raporlarda Kırka ‘nın batısında tutunmakta olan düşmanın siperlerinden geri atıldığı ve ileri harekete devam edildiği bildiriliyordu. Bunun ardından 57’nci Tümen Komutanlığı’ndan gelen raporda da Kabaklar istasyonunun batısı ve güney batısındaki düşmanın siperlerden geri atıldığı ifade ediliyordu. Ayrıca batı istikametinde takibe devam edilmekte olduğu ve sağ kanatta Çarık Köy ’ün doğusunda tutunmakta olan düşmanla muharebenin henüz devam ettiği bildiriliyordu. 14’üncü Tümen cephesinde şiddetli ateşler edilmekle beraber piyademizin taarruzu görülemediğinden adı geçen tümen komutanlığına aşağıdaki emri gönderdim:
14’üncü Tümen Komutanlığına
Karlık’ın güneyi 1 Eylül 1922-Saat: 18.00
Piyade taarruzuna işaret eden tümen cephesinde bir faaliyet görmüyorum. Siperleri içinde gayet gizlenmiş olan düşman er ve erbaşları için cephanemizi israf ediyoruz. Tümenin asıl taarruzu cephe kısmını seçmişse ateşi oraya yoğunlaştırarak ve piyade de tereddütsüz ilerleyerek düşmanın artçısını atmak gerekir.
1’inci Kolordu Komutanı İzzettin
Bundan sonra gerek 57’nci Tümen gerek 6’ncı Tümen karşılarından çekilen ve ardındaki sırtlarda önceden hazırlanmış olan mevzilerde tutunmak isteyen düşmanı birbirini izleyen siperlerinden geri atmıştır. 14’üncü Tümen de saat 15.30’da düşmanı siperlerinden geri atarak batıya doğru geri çekilmeye mecbur bırakmıştır. Bunun üzerine tümenler 42 numaralı kolordu emrinde yazılı olduğu üzere hedeflerine doğru düşmanı takibe koyulmuşlardır. Düşmanın büyük kısmıyla Aksa üzerinden kuzeybatıya çekildiğinin görülmesi üzerine 15’inci Tümen Komutanlığına 14 ncü Tümenin sağından Akse- Sorkun istikameti üzerinde ilerlemesi ve Akse ’ye ulaşması emredildi. Mürettep süvari alayına da derhal firar eden düşmanı takip etmesini, Uşak’ın batısında emniyet tedbirleri almasını ve şehrin emniyetini sağlamasını emrettim. 14’üncü Tümen öncüsünü takiben Uşak istikametinde ilerledim. Bundan sonra mürettep süvari alayından saat 17.30’da gelen raporda “düşmanın Kılcan–Akse yoluyla batıya geri çekildiği, Uşak’ın batısında artçı olarak bir kuvvet bıraktığı ve Uşak’a yaklaşan alayın topçu ateşi ve bir süvari alayıyla karşılandığı, alayın şu anda Uşak’ın bir kilometre doğusunda Adacık(?)’ta yaya cengine indiği” bildiriliyordu. Saat 18.20’de gelen rapordaysa, “düşman artçısının da büyük kısmını takiben çekildiği ve alay öncü bölüğünün Uşak’a girdiği” bildiriliyordu. Saat 19.30’da gelen raporda da “Uşak’ın batı sırtlarında bir bölük tahmin edilen düşman kuvvetinin taarruzla geri atıldığı ve alayın Uşak’ın batısında emniyet tedbirleri alarak Uşak’ta kaldığı” bildiriliyordu. Akşam olurken Uşak’a giriyordum. İki sene önce Yunanlılara karşı 23’üncü Tümenle savunduğum bu güzel şehrimize kavuşmuştum. Uşak’ın düşmandan geri alınmasını yine bana nasip eden Allah’a teşekkür ettim. Kasabanın bir kısmında ve çarşısında düşman yangınlar çıkarmıştı. Şehrin yangından kurtarılması için derhal tedbir aldık. Uşak’ın büyük kısmı yanmaktan kurtulmuştu. Saat 22.00’de 15’inci Tümenden aşağıdaki rapor alındı:
1. Tümen kolbaşısı saat 21.00’de Akse ‘ye ulaştı. Köylülerle yapılan tahkikata göre Uşak’ın doğusunda muharebe eden düşmanın bir kısmı Uşak’ın kuzeyinden batıya doğru ve bir kısmı da önceki emirde Bağbaşı Yenice’nin kuzeyine, daha sonra da Sorkun’a çekilmiştir. Köylüler düşmanı çok yorgun bulmuşlardır. Bu gece her ne olursa olsun Sorkun’da geceleyeceğini ifade ediyorlar. Keşif kolumuz da aynı bilgiyi veriyor.
2. Bu durum karşısında 38’inci Alay bir batarya ile Sorkun’a ve Gediz – Uşak şosesine hâkim sırtlara sürülmüştür. Eğer Sorkun’da düşman bulunuyorsa alay bu gece bir baskın yapacaktır. 56’ncı Alay hücum taburu ve bir büyük batarya ile birlikte Elma Dağı – Bağbaşı yönüne karşı Kılcan ’da bulunacaktır. Eğer Sorkun’da düşman bulunduğu anlaşılırsa Akse – Kılcan grupları sabah erkenden Sorkun’a yanaşacaklardır.
3. Tümen karargâhı Aksa’dadır.
4. Bu rapor 1 Eylül 1922 tarih ve saat 21.10’da Akse ’den arz edildi.
15’inci Tümen Komutanı Naci
Bu raporun ardından 57’nci Tümen Komutanlığından da gelen raporda tümenin güneşin batması ile beraber öncüsüyle Kuyucak’ın bir kilometre batısına ulaştığı ve rastladığı düşman artçısını taarruzla püskürttüğü ve tümenin Kuyucak’ta ikamete geçtiği bildirilmiştir. Ordu komutanı Nurettin Paşa Uşak’a ulaşmıştı. Yanına giderek görüştüm. Paşa, ordunun düşmanı şiddetle ve aralıksız takip etmesi kararındaydı. Birliklerin Uşak civarında bir istirahat ve mola yapmaları söz konusu oldu. Ancak düşmanın Alaşehir’in doğusunda toplanıp mukavemetini yenilemesi ihtimali etkili oldu. Yaptığımız karşılıklı görüşmede ordunun Alaşehir genel istikametinde düşmanı takip etmesi, 2 nci ve 1 nci Kolorduların kanat dışları ile düşmanı çevirmeye ve muharebeye zorlamaya ve özellikle 2 nci Kolordunun sol kanadı ile düşmanın İzmir genel istikametinde geri çekilme hattını kesmeye çalışması kararlaştırıldı. Karargahıma geri döndüm ve alınan karar gereğince geceden tümenlere aşağıdaki 43 numaralı kolordu emrini verdim:
Kolordu Emri: No-43
Uşak 1 Eylül 1922
1. 1 Eylül 1922’de Güldezler- Bozkuş’un doğusu – Kabaklar – Kırka hattındaki düşman birliklerine kolordunun yaptığı taarruz sonucunda düşman genel surette Uşak üzerinden batıya çekilmiş fakat nerede durduğu kesin olarak anlaşılamamıştır. Uşak’ın kuzeyine doğru çekildiği görülen kuvvetlerin ardından batıya yürüdükleri anlaşılmış fakat köylünün ifadesine göre Akse ‘den bazı kuvvetleri Sorkun’a da gitmiştir.
2. Ordu Alaşehir genel istikametinde taarruz hareketine şiddetle devam edecektir. 1-2 Eylül 1922 gecesi yürüyüşle Karakuyu’ya ulaşacak olan 2’nci Kolordu 1’nci Kolordunun sol kanadında ve genel surette Akkeçili –Takmak güney hattından ve sol kanadıyla ileride bulunmak üzere takip hareketine devam edecek ve düşmanı çevirmeye çalışacaktır.
3. Uşak – Bölme – Çardak – Eşme (Takmak) istikametinde ilerleyecek olan 1’inci Kolordu aşağıdaki şekilde hareket edecektir. Hareket saati 07.00’dir. Kolordu kuzey kanadı Uşak – Güre istikametidir. Güre– Eskisaray – Kabaoğlu – Gölköy’ü hattında düşmana rastlamak muhtemeldir. Takip istikametleri üzerinde düşmana rastlamayan tümenler komşu tümenlerin düşmanla temas ve muharebeleri halinde o tarafa yönelerek düşmanı çevirmeleri gerekir.
4. Kolordu mürettep süvari alayı 15’inci Tümen süvari bölüğünü tümenine iade ve 6’ncı Tümen Süvari Bölüğünü emrine alacaktır. Alay saat 07.00’ye kadar Bölme ’ye ulaşacak ve oradan itibaren Eskisaray – İlyaslı –Akçaköy – ve Gölköy – Akkeçili – Çardak istikametlerinde düşmanla temas arayacak ve başlangıçta büyük kısmı Uşak – Bölme – Gölköy’ü istikametinde bulunacaktır.
5. 15’inci Tümen Uşak – Emir – Güre istikametinde yürüyecektir. Ancak bu harekette Sorkun’da düşman bulunursa, bu düşmanın kuvvetine göre bir müfreze veya tam bir tümen ile imha edecektir. Bununla beraber şafakla birlikte Sorkun’da düşmanın mevcut olduğunu kesin olarak tayin etmek önemlidir.
6. 14’üncü Tümen Uşak – Tazı Köy(?) – Eskisaray – İlyaslı istikametini takip edecektir.
7. 6’ncı Tümen Bölme – Göl Köy– Çardak istikametinde
8. 57’nci Tümen Kuyucuk demiryolunun kuzeyinden demiryoluna yakın olarak giden yolu takiben 6’ncı Tümenin solunda ve genel surette Çardak istikametinde yürüyecektir.
9. Özellikle 15’inci ve 14’üncü Tümenler takip edecekleri yolların sahra topçusunun geçişine uygun olup olmadığını daha önceden inceleyecek ve geçişe müsait olmadığı takdirde sahra bataryalarını Bölme üzerinden yürüteceklerdir.
10. 14’üncü Tümen bugün emrine aldığı 15’inci Tümen sahra bataryasını da adı geçen tümene ve 15’inci Tümen de sahra obüs bataryasını kolordu emrine iade edecektir.
11. Kolordu topçusu 6’ncı Tümenin kol sonunu takip edecektir. Tümen ve kolordu cephane kollarının boş arabalarının bir an önce İslamköy’e gönderilerek cephanelerinin ikmali gereklidir.
12. Seyyar hastaneler ve kolordu cephane katarı altı kilometre mesafe ile kolordu topçusunu takip edecektir. Ben 6’ncı Tümenin yürüyüş istikameti üzerinde bulunacağım.
13. 43 Numaralı kolordu emri 1-9-1922 günü saat 23.00’te yazılmış 15, 57 ve 6’ncı Tümenlerle kolordu topçusuna ve mürettep süvari alayına tebliğ edilmiştir ve özel maddeleri kolordu katarı ve seyyar hastanelere yazılmıştır.
1’inci Kolordu Komutanı İzzettin
(SALİH KILINÇ / HABER)
